صحافان قدیم اصفهان

اصفهان از دیرباز شهر هنر و فرهنگ بوده و کتاب و کتابخانه و کتابخوانی در آن جایگاهی مهم داشته است. هنرمندان رواق و صحاف و تذهیب کار نیز در این میدان هنرنمایی کرده و آثار ارجمندی آفریده اند. در این مقاله زندگینامه تعدادی از صحافان قدیم اصفهان که توانستیم در منابع مختلف جمع آوری کنیم می آید :

* ابوعلی صحّاف، از محدّثین اصفهان است، و احمد بن محمّد بن اشته مدینی از او روایت نموده است. ( ذکر اخبار اصفهان، ج۱ ص ۱۰۳ )

* ابوبکر احمد بن محمّد بن حسنویه صحاف ، از محدّثین اصفهان در قرن سوم هجری است. او از علیّ بن عبداللّه بن مبشر واسطی و دیگران روایت می کند. وفات او قبل از سال 270ق روی داده است.

* محمد صحاف اصفهانی از صحافان قرن یازدهم هجری است. فرزندش محمّد تقی متخلص به " مسیر " از شاعر معاصر میرزا محمّد طاهر نصرآبادی بوده است. ( تذکره نصرآبادی، ج ۱ ص ۱۸۸ .)

* آقا محمّد تقی صحاف بن ملّا محمّد ابراهیم مقدّس، از هنرمندان ذوالفنون و مجهول القدر اصفهان است. او از نوادر روزگار و از نوابع این دیار بود که نظیر این هنرمند را، زمانه کمتر به خود دیده است. به قول مرحوم استاد همائی:

«حقّاً صد مرد در یک تن و مجمع الصّنایع هنر صحافی و نقاشی و طراحی و تذهیب و خوشنویسی و سوخت سازی و معرق سازی چرمینه و ساختن فانوس های فنری قدیم و تهیه انواع رنگ و روغن های نقاشی و امثال آن بود.»

آثاری چند از او بر جای مانده که به برخی اشاره می شود.

1. کتیبه سردر مسجد صفا در محلّه شهشهان، به خط ثلث و به تاریخ سال 1290ق. 2. کتیبه سردر و داخل مسجد رکن الملک که نام خود را «محمّد تقی بن ابراهیم اصفهانی» در کتیبه آورده است. 3. سنگ نوشته قبر میر محمّد هادی و میر محمّد اسماعیل پاقلعه ای واقع در تکیه آغاباشی در تخت فولاد، همچنین در هنگام تسلّط روسها بر شهر اصفهان که تعمیراتی در مدرسه چهارباغ سلطانی (مدرسه امام جعفر صادق علیه السلام) انجام شد، برای اصلاح کتیبه های ثلث از او استفاده های بسیار کردند. در اواخر عمر نیز برای تعمیر کتیبه های آستانه قدس حضرت رضاعلیه السلام به مشهد مقدّس سفر کرد.

از ابتکارات او فانوس های پارچه ای است که نقش های گوناگون آن را با کاغذهای الوان در نهایت ظرافت چیده و تصاویر زیبا در آورده است و چون شمع در فانوس می افروختند واقعاً چشم انسان به تماشای این صنایع خیره می شد. همچنین از او دو عدد فانوس چوبی هشت ترک با پیراهنی از پارچه گارس بازمانده و شعرهایی در هشت بیت بریده و بر روی هشت ترک فانوس چسبانده شده است و اکنون در تملّک سرهنگ محمّد قباد معتمدی در تهران است.

آقا محمّد تقی صحاف در سال 1337ق وفات یافته و پای دیوار جنوبی بقعه فیض در تخت فولاد مدفون شد . ( اعلام اصفهان ج ۲ ص ۲۰۸ )

* محمّد صادق بن آقا محمّد باقر صحاف ، از هنرمندان قرن سیزدهم هجری است. از اساتید برجسته صحافی اصفهان بوده و در این شهر به فعالیّت مشغول بوده است. وی در سال ۱۲۶۷ ق نسخه ای از جلد دهم «بحارالانوار» را صحافی نموده است و جلد زیبا و هنرمندانه آن را پدید آورده و «صادق بن محمّد باقر» رقم زده است. ( اعلام اصفهان ج ۳ ص ۴۳۳ )

* محمّد حسین صحّاف اصفهانی، هنرمند ماهر اوایل قرن چهاردهم هجری، وی صحافی را نزد آقا محمّد صادق و آقا ابراهیم پسران محمّد باقر صحّاف اصفهانی فرا گرفت. او در فنون صحّافی و تجلید و سوخت سازی و متن و حاشیه و دوپوست کردن کاغذ و مُرَقّع سازی مهارت به سزایی داشت. محمّد جعفر رجائی از شاگردان اوست. ( تاریخ اصفهان (هنر و هنرمندان ، ص۳۶۸ )

* محمد صادق روشن اردستانی ( م ۱۳۰۵ ق. ) . شاعر و ادیب عارف. از نوادگان ملا محمد صادق اردستانی حکیم و عارف عصر صفوی است. از اساتید صحافی بوده و دارالخلافه خاصه در تهران به صحافی مشغول بود ( اعلام اصفهان ج ۳ ص ۴۶۵و ۴۶۶ )

* محمّدجعفر صحّاف متخلص به «رجائی» بن محمّدرضا، شاعر و ادیب هنرمند، در سال ۱۲۹۲ ق در اصفهان متولّد شد و در این شهر به تحصیل پرداخت. در صحافی ابتدا نزد آقا محمّد تقی صحاف به شاگردی پرداخت امّا چون استاد در یاد دادن فنون کار بخل می ورزید، نزد آقا محمّدحسین صحّاف رفت و در هنر صحّافی و تجلید، از اساتید زبردست اصفهان شد. طبع شعر نیز داشت و طبعش به شوخی و هزل مایل بود و از اعضای اوّلیه انجمن ادبی شیدا در اصفهان به شمار می رفت. وی سرانجام در ۸ صفر ۱۳۶۵ ق وفات یافت. اعلام اصفهان ج ۲ ص ۳۰۰ )

* عباسعلی اصفهانی ، صحاف . اواسط قرن سیزدهم هجری. ( فهرست عكسی دائرة المعارف بزرگ اسلامی . ج.۱ ص )

* درویش علی صحاف اصفهانی . اواسط قرن دهم هجری . ( فهرست نسخه های خطی مركز احیاء میراث اسلامی . ج.۱۴ ص )

* سید حسن صحاف اصفهانی . اواخر قرن سیزدهم هجری . ( فهرست كتابخانه آیة الله گلپایگانی . ج.۲ ص ) وی شاید پدر شاعر و خوشنویس هنرمند سید محمد هاشم طوبی اصفهانی ( م ۱۳۲۶ ق. ) باشد.

* آقا محمد جعفر صحاف اصفهانی . زنده تا سال ۱۳۰۴ ه. ق. ( فهرست نسخه های خطی كتابخانه آیة الله نجفی مرعشی . ج.۴۷ )

* ملّا صحیفی جوهری شیرازی، شاعر ادیب و خوشنویس و صحاف قرن یازدهم هجری. او از اعقاب صوفی خلیل ذوالقدر است. در شیراز متولّد شده و سالها در اصفهان سکونت داشته است. در فنون صحافی و مرمت کتاب استاد بود و خطوط ثلث و نستعلیق را خوش می نوشت و برای بسیاری از مساجد و امامزاده های اصفهان کتیبه نوشته است. آثار خطوط او در اصفهان در سال ۹۸۵ ق ( مسجد جامع ) تا سال ۱۰۱۹ ق (مسجد جارچی) یعنی در مدت 34 سال باقی است. در اصفهان شغل صحّافی و کتیبه نویسی داشته و گاهی برای بزرگان و اشراف مدیحه می سروده و صله دریافت می کرده است. در شعر و ادب نیز دارای مهارتی به سزا بوده تا جایی که حکیم شفائی شعر او را تحسین می کرده است. صحیفی به فارسی و ترکی شعر سروده است.

او بیش از هشتاد سال عمر کرد. پسرش ابوعلی در هند وفات یافت و او از شدت تأثّر در سال ۱۰۲۲ ق وفات یافته و در بقعه سه تنان واقع در مسجد آقانور اصفهان مدفون شد. ( اعلام اصفهان ج ۴ صص ۵۰۹ و ۵۱۰ )

* مولانا فتوحی اصفهانی ، از شاعران قرن دهم هجری بود. به نوشته سام میرزا صفوی : " در صحافی اندک وقوفی دارد .‌اما بسیار لاابالی و هرزه گرد است . (تذکره تحفه سامی ، همایونفرخ ص ۲۵۶ )

* غیاث الدین محمد مجلدی بن علاء الدین اصفهانی ، از صحافان و خوشنویسان قرن نهم هجری است. اهل اصفهان و مقیم عثمانی بود. از آثار او کتابت و صحافی

۱. "لمعات" عراقی ، به قلم نیم دودانگ متوسط ، با رقم: "... غیاث‌المجلد‌الاصفهانی... سنهٔ احدی و ثمانین و ثمانمائهٔ بقسطنطنیه"

۲. "دیوان" فارسی و ترکی قبولی ، به قلم کتابت متوسط ، با رقم: "... غیاث‌المجلدالاصفهانی بدارالسلطنه قسطنطنیه... فی شهور سنهٔ ثمانین و ثمانمائهٔ الهجرّیهٔ"؛ یک قطعه از مرقع ، به قلم نیم دودانگ جلی و کتابت متوسط ، با رقم: "العبدالحقیر غیاث‌المجلدالفقیر... سنۀ ۸۷۹ بقسطنطنیه". ( احوال و آثار خوشنویسان ج ص)

۳. " حفظ البدن " در سال ۸۸۳ ه. ق. است. این نسخه در کتابخانه کمبریج انگلستان نگهداری می شود. ( حفظ البدن : مقدمه ص چهل و چهل و یک )

* نورا صحاف ، از صحافان زبردست اصفهان در قرن یازدهم هجری است و فرزندش ملک محمد متخلص به " رابط " صحافی را از او آموخته است . ( تذکره نصرآبادی، تصحیح وحید دستگردی ص ۴۲۳ )

* ملک محمد اصفهانی متخلص به " رابط " فرزند نورا صحاف ، شاعر و هنرمند نیمه دوم قرن یازدهم هجری است. صحافی را از پدر آموخت. در اصفهان به صحافی مشغول بود و شعر نیز می سرود. ( تذکره نصرآبادی ، تصحیح وحید دستگردی ص ۴۲۳ )