مدارس دینی دارالعلم شیراز ( از صفویه تا پایان قاجاریه)

مدرسه منصوریه

در محله لب آب، در بازارچه منصوریه و در جنوب شاهچراغ (ع) قرار دارد. این مدرسه در سال ۸۸۳ ه. ق. هجری قمری توسط میر صدرالدین محمد دشتکی (مقتول در ۹۰۳ ه. ق. ) ساخته شده و به نام فرزندش میر غیاث الدین منصور دشتکی (م. ۹۴۹ ه. ق. )، آنرا منصوریه نام نهاد. در دالان این مدرسه بقعه‌ای قرار دارد که مزار مرحومان صدرالدین محمد دشتکی، غیاث الدین منصور دشتکی و میرزا حسن فسائی، صاحب فارسنامه ناصری است.

مدرسه خان

این مدرسه را الله وردی خان، حاکم فارس بنا کرد و به وسیله فرزندش امام قلی خان در سال ۱۰۲۴ هـ. ق در زمان حکومت شاه عباس صفوی به اتمام رسید. در سال ۱۲۲۹ ه. ق. در اثر زلزله تخریب شد و حاجی لطفعلی تاجر شیرازی به مرمت آن پرداخت و بر کاشی‌های دیوار آن، آیات قرآنی نگاشت و در سال ۱۲۴۹ ه. ق. مرمت آن را به پایان رسانید. در سال ۱۲۶۹ ه. ق. دیگر بار، حجره‌های طبقه دوم مدرسه رو به ویرانی نهاد و حاجی میرزا علی اکبر قوام الملک شیرازی در سال 1273 به تعمیر آن پرداخت و در سال ۱۲۸۵ ه. ق. مرمت آن را به اتمام رساند. این مدرسه از بزرگترین بناهای تاریخی شیراز و یکی از مهم‌ترین آثار صفویه در شیراز است. مدرسه در زمینی به مساحت حدود ۵۰۰۰ متر مربع ساخته شده و دارای ۷۶۸۶ مترمربع زیر بنا است. آنچه در رابطه با معماری مدرسه خان بعنوان یکی از آثار مهم تاریخی عصر صفویه در شیراز باید بر آن تأکید گردد بکار بردن اعداد مقدس در ساختار معماری مدرسه است. این عمل توسط معمار آن استاد حسین شعاع شیرازی به زیباترین شکل ممکن بکار رفته است. مدرسه دارای یک مسجد (توحید)، دوازده راهرو (تعداد ائمه اثنی عشریه)، تعداد پنج مدرس (پنج تن) و ۹۲ حجره که به حساب ابجد نام حضرت محمد (ص)، و مجموعاً ۱۱۰ عدد که به حساب ابجد نام حضـرت علی (ع)، و تعداد کل اتاق‌ها و حجره‌ها و سایر تأسیسات ۱۱۴ عدد که تعداد سوره‌های قرآن است. همچنین بر اساس وقف نامه، متولی وظفیه دارد، دو مدرّس ـ یکی برای علوم عقلیه و دیگری برای تفسیر قرآن ـ انتخاب کرده و از درآمد موقوفه حق التدریس ایشان را پرداخت نماید.

* ملا محمد اصفهانی از مدرسین قرائت و تجوید مدرسه خان شیراز در اوایل قرن چهاردهم هجری . سید مجدالدین محلاتی نزد وی در مدرسه خان قرائت و تجوید را آموخته است.

مدرسه لطفیه

این مدرسه در اوایل دوره صفویه به همت فردی به نام میرزا لطف الله در شیراز ساخته شده و به مدرسه لطفیه شهرت داشته است.

* محمد باقر بن زين العابدين كرماني يا كوهاني از فضلاء ساکن این مدرسه است. وی نسخه ای از کتاب " حاشیه ارشاد الاذهان " را به خط نسخ در سال ۱۰۲۳ ه. ق. در مدرسه میرزا لطف الله شیراز کتابت کرده است که به شماره ۷۵۹ در کتابخانه مدرسه مروی تهران وجود دارد . ( فهرست مروی ص )

* حسن بن عبدالکریم بن حسن بن صالح بن احمد بن ابراهیم بن کمال بحرانی از ساکنان این مدرسه است. وی در آخر نسخه ای از" استبصار " شیخ طوسی ( شماره ۲۵۲ کتابخانه مسجد جامع گوهرشاد مشهد ) اسانید و مشیخه " من لا یحضره الفقیه " شیخ صدوق را در ۲۶ ربیع الثانی ۱۰۴۸ هـ . ق . در مدرسه لطفیه شیراز که آنرا برای خویشتن کتابت نموده است. ( فهرست گوهرشاد ج ۱ ص )

مدرسه حکیم

این مدرسه از آثار دوره صفویه است و در میدان احمدی، بازار شاهچراغ واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۱ دی ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۵۳۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است این مدرسه را هدایت الله دستغیب در سال ۱۰۷۰ ه. ق. ساخته و پس از زلزله، در سال ۱۲۷۲ ه. ق. توسط شجاع الملک، حاجی مهرعلی نوری مرمت شده است.

میان حیاط مدرسه حوضی سنگی ساخته شده است که اطراف آن درخت و باغچه قرار دارد. دورادور حیاط را حجره های یک طبقه فرا گرفته است. شبستان شمالی حیاط بدون کاشی کاری است و در آن نماز و کلاس درس برگزار می شود.

مدرسه میرزا علی جابری انصاری

مدرسه میرزا علی جابری انصاری از مدارس عصر صفویه در شیراز است. این مدرسه در میانه قرن دهم هجری اساخته شده و میرزا علی جابری از بستگان میرزا سلمان جابری از وزرا و رجال بانفوذ آن عهد بوده است .

* محمد بن حسن بن محمد از ساکنان این مدرسه است وی در ۲ محرم سال ۹۷۸ ه. ق. نسخه ای از " شرح شرایع الاسلام " تالیف : محقق کرکی را ور مدرسه میرزا علی جابری انصاری کتابت کرده است که به شماره ۱۷۱۶/۳ در کتابخانه ملی ملک در تهران وجود دارد. ( فهرست ملک ج ۵ ص )
مدرسه نظامیه ( محمودیه )

مدرسه نظامیه یا مدرسه سید علاءالدین حسین (ع) و یا مدرسه محمودیه، در محله بالا کفت و در نزدیکی صحن غربی بقعه سید علاءالدین حسین علیه السلام قرار دارد. این مدرسه در سال ۱۰۷۵ ه. ق. به فرمان میرزا نظام الملک فرزند حسین بیگ جابری، وزیر فارس ساخته شد. پس از تخریب در اثر زلزله، در سال ۱۲۹۴ ه. ق. به دستور فرهاد میرزا معتمدالدوله و توسط شخصی به نام محمود خان مرودشتی تعمیر شد و از آن پس به «محمودیه» شهرت یافت. مشهور است که مرحوم مقدس اردبیلی (متوفای 993) در این مدرسه اقامت داشته و درس خوانده است. بر این اساس، در کنار حجره‌ای که در شمال شرقی مدرسه قرار دارد سنگی نصب شده که این شعر بر روی آن حجاری شده است:

هذه بقعة مبارکة ما مثلها بقعة تری فی البلاد

مهبط الفیض منبع العلم و الفضـل محل التقی مقام السداد

مَدرس الشیخ أحمد الأردبیلی إمام الوری و فخر العباد

واصل کامل و داعٍ إلی الحقّ و هادٍ إلی سبیل الرشاد

خربت و انمحت رسوم بناها فی طول الأزمان و الآباد

ثمّ عادت معمورة فی زمان الملک العادل السخی الجواد

فی زمان الأمیر معتمدالدولة فخر الآباء و الأجداد

دولة المجد و المکارم و النصفة والجود و الندی و الأیادی

و إذا ما قصدت تعلم تاریخ بناها بدقّة و اجتهاد

مدرسه محمودیه در ۲۷ مهر ۱۳۵۴ به شماره ۱۱۱۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مدرسه مقیمیه

از آثار دوره صفویه است. در محله بازار مرغ و در جهت قبله مسجد جامع عتیق و در ضلع غربی مسجد طاهریه قرار دارد. این مدرسه توسط حاج محمد مقیم از خاندان آتشی شیراز ساخته شده و در اثر زلزله سال ۱۲۶۹ ه. ق. تخریب شد که در زمان تألیف فارسنامه ناصری و آثار عجم همچنان مخروبه بوده، امّا بعدها ترمیم شده و در سال ۱۳۶۰ ه. ش . بازسازی شده و حوزه علمیه امام رضا ( ع ) نام گرفته است. .این اثر در تاریخ ۲۳ بهمن ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۷۲۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است .

* علي زرقاني ابن حاجي سلطان محمدرضا ؛ از فضلاء قرن یازدهم هجری است. وی نسخه ای از کتاب" القواعد و الفوائد " شهید اول را به خط نسخ در سال ۱۰۹۳ ه. ق. در مدرسه مقیمیه شیراز کتابت کرده است که به شماره ۳۹۶ در کتابخانه آستانه حضرت شاهچراغ شیراز وجود دارد. رقم کاتب چنین است : " قد وقع الفراغ من كتابة هذا الكتاب المسمی بقواعد الشهیدی ... فی سنة ثلاث و تسعین بعد الالف ابن حاجی سلطان محمدرضا ، علی زرقانی ... فی المدرسة الموسومة بالمقیمیه فی دار الفضل الشیراز ..." ( فهرست شاهچراغ ج ۲ ص ) علي بن سلطان محمد زرقاني همچنین " انوار التنزیل " تالیف : عبدالله بن عمر بیضاوی را در ظهر دوشنبه چهارم ربیع الثانی ۱۰۹۰ ه. ق. به خط نسخ در مدرسه مقیمیه شیراز کتابت کرده است که به شماره ۲۲۳۷ در کتابخانه مسجد جامع گوهرشاد مشهد وجود دارد ( فهرست گوهرشاد ج ۵ ص )

رضا علي بن سلطان محمد زرقاني همچنین نسخه ای از کتاب " الشافی " تالیف : علی بن حسین علم الهدی را در سه شنبه ۱۴ رمضان ۱۰۹۶ ه. ق. در مدرسه مقیمیه شیراز کتابت کرده است که به شماره ۵۷۰ در کتابخانه مرکز احیاء میراث اسلامی در قم وجود دارد. ( فهرست احیاء ج ۴ ص )

* علي بن محمد بن سلمان الجزايري الحايري از فضلاء ساکن این مدرسه است. نسخه ای از کتاب " حاشیه مختصر المعانی " تالیف : عثمان خطایی را در سال ۱۰۶۹ ه. ق. در مدرسه مقیمیه شیراز کتابت کرده است که به شماره ۳۹۷۵ در کتابخانه ملی ایران وجود دارد. ( فهرست کتابخانه ملی ج ۱۷ ص )

* موسي بن عبدالله بن خميس الحويزي ، از فضلاء ساکن این مدرسه است وی کتاب " تلخیص المفتاح " تفتازانی را در سال ۱۰۷۱ ه. ق. کتابت کرده است که به شماره ۶۵۶۷ در کتابخانه کاشف الغطاء در نجف وجود دارد. ( دلیل المخطوطات مؤسسة كاشف الغطاء العامة . ج.۱ ص )

* علی بن محمد بن كرم الله الصيمري الشيرازي از فضلاء ساکن این مدرسه است. وی نسخه ای از کتاب " المزهر فی علم اللغه " سیوطی را به خط نسخ در ذیقعده ۱۰۷۵ ه.ق. در مدرسه مقیمیه شیراز کتابت کرده است که به شماره۱۱۳۳۰ در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی وجود دارد. ( فهرست رضوی ج ۱۳ ص )

* کاتب ناشناس نسخه ای از " مطول " تفتازانی را به خط نسخ در سال ۱۰۸۲ ه. ق. در مدرسه مقیمیه شیراز کتابت کرده است که به شماره ۲۹۷۷در کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار تهران وجود دارد . ( فهرست سپهسالار ج ۲ ص )

* کاتب ناشناس نسخه ای از " شرح خلاصه الحساب " فاضل جواد را در ۱۱۲۷ ه. ق. در مدرسه مقیمیه شیراز کتابت کرده است که در کتابخانه سید محمد علی قاضی طباطبایی در تبریز وجود دارد. ( نشریه نسخه های خطی ج ۷ ص )

* محمد بن عبدالله بن محمد گله داري از ساکنان این مدرسه بوده است. وی نسخه ای از کتاب " تمرین الطلاب " تالیف : خالد بن عبدالله ازهری را به خط نسخ در سال ۱۲۰۳ ه. ق. کتابت کرده است که به شماره ۸۷-ش/۲۶۵ در کتابخانه ملی فارس وجود دارد و رقم آن چنین است : " قد فرغت من تسوید هذه الصفحات فی دار العلم شیراز فی مدرسه المقیمیه ... محمد ابن عبدالله ابن محمد الگله داری فی سنه ماتین و ثلاث بعد الالف من الهجره "

مدرسه آمیر حبیب الله

از این مدرسه اطلاعی در دست نیست و نمی دانیم بانی و سال ساخت مدرسه چه بوده است. این مدرسه به احتمال زیاد در اوایل دوره صفویه در شیراز بنا شده ولی گویا چندان بزرگ نبوده و اکنون نیز نامی از آن نیست و شاید از بین رفته یا نام ان تغییر یافته باشد.

* کتاب ناشناس نسخه ای از " مجموعه الصنایع " تالیف : میر یحیی مغربی را به خط نستعلیق تحریری در سال ۹۹۰ ه. ق. در مدرسه آمیر حبیب الله در شیراز کتابت کرده و اکنون به شماره ۱۵۶۱۷ در کتابخانه مجلس شورای اسلامی وجود دارد. ( فهرست مجلس ج ۴۳ ص )

مدرسه رضویه

این مدرسه در دوره صفویه ساخته شده ولی اکنون اثری از آن موجود نیست و از سال ساخت و بانی آن اطلاعی نداریم.

* یک کاتب ناشناس کتاب " شرح الملخص فی الهیئه " قاضی زاده رومی را به خط نستعلیق تحریری در ۲۳ ربیع الثانی ۱۰۰۰ ه. ق کتابت کرده است که به شماره ۶۳۵۶ در کتابخانه وجود دارد. ( فهرست رضوی ج ۸ ص )

مدرسه محبیه

مدرسه محبیه از مدارس دایر و طلبه نشین شیراز در دوره صفویه است .

محمد مومن بن محمود شاه فيروز ابادي از فضلاء عهد شاه عباس اول ساکن این مدرسه بوده و کتاب " فارسی هیات " ملا علی قوشچی را در سال ۱۰۱۳ ه. ق‌ در این مدرسه کتابت کرده است و با شماره ۱۷۲۵۳/۱ در کتابخانه ملی ایران موجود است . ( فهرست کتابخانه ملی ج ۴۹ ص )

مدرسه امامیه

مدرسه امامیه از مدارس عهد صفویه است . طلبه نشین و دایر بوده و کتابخانه مهمی داشته است.این مدرسه به دستور امام علی خان کتاب فارس فرزند اللهوردیخان ساخته شده است.

امام وردی بیگ در سال ۱۰۹۵ ه. ق تعدادی کتاب وقف بر این مدرسه کرده است از جمله کتاب " حاشیه الکشاف " تالیف تفتازانی که به شماره در کتابخانه علامه طباطبایی شیراز وجود دارد ( نسخه پژوهی . ج.۲ ص )

مدرسه مسیحیه

حسين بن احمد بن محمود بن جمعة بن محمود بن نعمت الله الصيمري الجزائري در کتاب " حاشیة شرح الایساغوجی " تالیف كاتی را در سه شنبه ۹ جمادی الثانی ۱۱۰۶ ه. ق. در مدرسه مسیحیه شیراز کتابت کرده و اکنون به شماره ۷۵۴۴/۴ در کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی در قم وجود دارد. ( فهرست مرعشی ج ۱۹ ص ۳۴۸ )

مدرسه اسماعیلیه

از مدارس دایر و طلبه نشین شیراز در عهد صفویه است .

حبيب الله بن عناية‌ الله حسيني تهراني نسخه ای از " ارشاد " شیخ مفید را در روز دوشنبه ۲۰ شوال در مدرسه اسماعیله شیراز و روز پنجشنبه ذق ۱۰۷۶ در همان مدرسه کتابت کرده و به شماره ۱۰۴۳ در کتابخانه دکتر محمد حسین مفتاح در تهران نگهداری می شود. ( نشریه نسخه های خطی ۷ ص )

مدرسه محمد صالح بیگ

مدرسه محمد صالح بیگ از مدارس دایر و طلبه نشین دوره صفویه است گویا به مدرسه صالحیه شهرت داشته است.

شهاب الدين محمد صالح ابن گودرز شهميرزادي کتاب " کلام " را در رجب ۱۰۸۷ ه. ق. در این مدرسه کتابت کرده است. كاتب هنگام اراده رفتن به هندوستان و ماندن در شیراز كه میر محمد طاهر وی را تكلیف به ماندن در مدرسه محمد صالح بیك كرده و در آنجا كتابت نموده است در رجب ۱۰۸۷ ه. ق. نسخه عکسب کتاب فوق به شماره ۶۱۰/۱ در کتابخانه مرکز احیاء میراث اسلامی در قم وجود دارد ( فهرست عکسی احیاء ج ۲ ص )

* محمد هادي بن محمد تقي سهروردي شهير به شولستاني از فضلاء قرن یازدهم هجری در این مدرسه ساکن بوده است . وی نسخه ای از کتاب " المحور " را به خط نسخ در ۲۴ صفر ۱۰۹۴ ه. ق. در مدرسه صالحیه شیراز کتابت کرده است که به شماره ۸در کتابخانه مدرسه حاج حسن در مشهد مقدس وجود دارد ( نشریه نسخه های خطی ج ۷ ص )

مدرسه هاشمیه

مدرسه هاشمیه در " محله بالا کفت " و در منطقه گود عربان شیراز در نزدیکی مدرسه قوام است. حاج محمود تاجر شیرازی آنرا در سال ۱۰۳۹ یا ۱۱۳۹ ه. ق. ساخته است. پس از مدت ها متروک و تعطیل بودن این مدرسه، چند سالی است تعمیر و مرمت شده و به عنوان خوابگاه طلاب مدرسه قوام از آن استفاده می‌شود.

ابوالقاسم بن عبدالرضا قزوینی در سال ۱۲۵۲ ه. ق . در این مدرسه نسخه ای از " نخبه " حاج محمد ابراهیم کلباسی را کتابت کرده که به شماره ۱۵-ن/۳۲۸ در کتابخانه ملی فارس در شیراز وجود دارد. و رقم کاتب چنین است :

" تمت الرساله ... المجرم ابوالقاسم بن عبد الرضا قزوینی ساكن دار العلم شیراز فی محلات حیدری خانه فی مدرسه هاشمیه " ( فهرست کتابخانه ملی فارس ج ۱ ص )

میرزا آقا جهرمی از علما و حکمای قرن سیزدهم هجری و از شاگردان حاج ملا هادی سبزواری در مدرسه هاشمیه شیراز تدریس می کرده است. ( بزرگان جهرم ص ۳۴۷ و ۳۴۸ )

مدرسه آقا بابا خان

مدرسه آقا باباخان یا مدرسه وکیل و یا مدرسه سردار، از آثار دوره زندیه در شیراز است. این مدرسه در محله درب شاهزاده در جنب مسجد وکیل و در جنوب آن و غرب بازار وکیل قرار گرفته است. بنای مدرسه از کریم خان زند است که شالوده‌های آن را نهاده و به اتمامش موفق نشد. پس مرحوم حاجی محمدحسین خان صدر اصفهانی، شروع در اتمام آن نمود، باز توفیق نیافته، از شیراز به تهران رفت، آنگاه مرحوم آقا بابا خان بارفروش مازندرانی، که سمت فراش باشی، للـه باشی و سرداری در زمان حکومت فرمانفرما حسینعلی میرزا داشت، آنرا در سال 1249 به اتمام رساند. اساس کتیبه‌های موجود در مدرسه،شبستان این مدرسه، در سال ۱۲۴۵ق و حیاط آن در سال ۱۲۴۷ق به اتمام رسیده‌است. سال ۱۳۳۳ش اداره باستان‌شناسی استان فارس تعمیراتی در این مدرسه انجام داده‌است (بناهای تاریخی و آثار هنری جلگه شیراز صص ۲۳۱ - ۲۳۳) این اثر در تاریخ ۲۹ خرداد ۱۳۴۷ با شمارهٔ ثبت ۶۰۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مدرسه ایلخانی

مدرسه و حسینیه ایلخانی را که جانی خان قشقائی در حدود سال 1220 هجری قمری در محله میدان شاه بنا نهاده بود، مدتی محل مدرسه کمالیه بود و سال‌ها است که دبیرستان حیات در آن حسینیه برقرار است. ( تاریخ آموزش و پرورش در فارس: ص ۱۲۰ )

مدرسه قوام

مدرسه حسینیه یا مدرسه قوام که متصل به خانه او و دارای چندین ملک موقوفی بود و از درآمد آنها وجوهی به طلاب و مدرسان پرداخت می‌شد یا صرف نذرهایی در روزها و ماههای خاص می‌گردید (فارسنامه ناصری ، ج ۲، ص ۹۶۴ و ۹۶۵).

این مدرسه از آثار دوره قاجاریه شیراز است که در خیابان لطفعلی‌خان زند‌، نرسیده به درب شیخ و در نزدیکی نارنجستان قوام توسط میرزا علی اکبر قوام‌الملک درسال 1273 ه. ق. احداث شد. سر در این مدرسه کاشی‌کاری شده و کتیبه‌ای بر فراز آن قرار دارد که اشعاری در وصف قوا‌م‌الملک بر روی آن نگاشته شده است. معماری این مدرسه برگرفته شده از مدرسه آقا باباخان شیراز است. این بنا یک بار در زمان پهلوی مورد مرمت قرار گرفت و بار دیگر نیز در سال 1366 ه.ش مرمت شد.