مدارس دینی دارالعلم شیراز ( از آغاز تا قرن نهم هجری )

مدرسه فزاری

در قرن پنجم هجری، قاضی ابوطاهر محمد بن عبدالله بن الحسین بن عبدالله الفزاری مدرسه‌ای بزرگ حوالی مسجد جامع عتیق بنیان نهاد و خود در آن به تدریس اشتغال ورزید. بعضی افراد خاندان فزاری در ظرف بیش از دویست سال از قاضیان طراز اول فارس بوده‌اند و ریاست کتابخانه عضدالدوله دیلمی را در شیراز بعهده داشته‌اند. این مدرسه تا سال ۸۳۰ هجری قمری، سال تألیف کتاب انیس الناس در کمال آبادی بوده است. بانی مدرسه به سال ۴۹۲ هجری قمری درگذشته و در همان مدرسه مدفون شده است. ( تاریخ آموزش و پرورش در فارس: از عهد باستان تا دوره معاصر ؛ حسن امداد ـ انتشارات نوید شیراز ـ چاپ اول ـ ۱۳۸۵ ص۱۰۶ .)

* سلیمان بن ابي مسلم بن سليمان البيضاوي در رجب ۷۳۱ ه. ق. کتاب " تقویم الابدان فی تدبیر الانسان " تالیف : ابن جزله را در مدرسه مباركه قضویه فراریه ( فزاریه) شیراز کتابت کرده است. این نسخه به شماره ۵۰۵۷ کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی وجود دارد. ( فهرست رضوی ج ۱۹ ص )

* حسن بن محمد بن حسين الحسيني الآوي الطبيب ، از دانشمندان ساکن این مدرسه است . وی نسخه ای از کتاب " الحادی فی علم التداوی " تالیف : محمد الدین محمود شیرازی را به خط نسخ در ۲۱ ربیع الاول ۸۴۸ ه. ق. در مدرسه فزاریه شیراز کتابت کرده است و به شماره ۱۰۱۸۳ در کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی در قم وجود دارد ( فهرست مرعشی ج ۲۶ ص )

مدرسه زاهده خاتون

زاهده خاتون ( ز ۵۴۳ ه. ق. ) از زنان عابد و زاهد و مدبّر و همسر اتابک بُزابه ، حاکم فارس بود. او به کمک همسرش به امر کشورداری مشغول بود و مدرسه‌ای بسیار عالی در شیراز بنا کرد که آن مدرسه زاهده می‌گفتند و املاک زیادی برای آن وقف نمود و تولیت را به علمای حنفی مذهب داد ، ولی پس از چندی از حنفیان به شافعیان منتقل کرد و امام ناصرالدین سیرافی را که امامت و خطابت مسجد جامع عتیق از گذشته به اجداد او تفویض شده بود ، به تولیت آن مدرسه گماشت.
مدرسه تاجی

مدرسه تاجيه اين مدرسـه را ابوطالب تاج‏ الدين بن دارست شیرازی وزیر سلطان مسعود سلجوقي ساخته است. و آنجا مدرسه‏ اي معتبر، با وقفيات بسيار و مناره‏اي رفيع در درگاه آن بوده که که به مناره تاجي شهرت داشته است. اين مدرسه در اوايل قرن هشتم هنوز آباد و فعال بوده است. بيضاوي در نيمه دوم قرن هفتم از آن ياد کرده و او نيز تاج‏ الدّين شيرازي را باني آن دانسته است .
مدرسه سنقریه

.مدرسه سنقريه . سنقر بن مودود يکي از اتابکان عهد سلجوقي بود که بر فارس سلطه يافت. «از آثار او در شيراز يکي مدرسه سنقريه است که امروز (اوايل قرن هشتم) از معظمات مواضع و مدارس شيراز است.

مدرسه شریفیه

این مدرسه از مدارس قبل از دوره صفویه در شیراز است و تا پایان دوره صفویه فعال و دایر بوده است.

* یک کاتب ناشناس نسخه ای از " الدره المضیئه " ابن مالک را به خط نسخ در سال ۷۱۹ ه. ق. در مدرسه شریفیه شیراز کتابت کرده است که به شماره ۱۶ در کتابخانه سید ابوالفضل سعیدی در یزد و میکروفیلم آن به شماره ۲۵۹۷ ف در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران وجود دارد. ( نشریه نسخه های خطی ج ۴ ص ؛ فهرست میكروفیلمهای كتابخانه مركزی دانشگاه تهران . ج.۱ ص )

* علی بن عبدالغالب بن عنایت الله بن علی فیروزآبادی کتاب " الازهر فی علوم اللغه " سیاسی را در دوشنبه ۲۲ جمادی الثانی ۱۰۸۵ ه. ق. در مدرسه شریفیه شیراز کتابت کرده است که به شماره در کتابخانه ملی ملک در تهران وجود دارد. ( فهرست ملک ج ص )

مدرسه قوامیه ( امیر قوام الدین حسن )

این مدرسه منسوب است امیر قوام الدین حسن که معروف به حاجی قوام وزیر شاه شیخ ابواسحاق اینجو بود و در 16 ربیع دوم 755 ه' . ق. هنگام محاصره شیراز از طرف امیر مبارزالدین محمد درگذشت . وی ممدوح حافظ شیرازی است :
سرور اهل عمائم شمع جمع انجمن
صاحب صاحبقران خواجه قوام الدین حسن .

این مدرسه در میانه ی قرن هشتم هجری ساخته شده است .

* محمد از فضلای گمنام قرن نهم هجری ساکن این مدرسه بوده و نسخه ای از کتاب " حاشیه تهذیب المنطق " تالیف : ملا جلال دوانی را به خط نستعلیق در ۹۷۹ ه. ق. کتابت کرده است. این نسخه به شماره ۱۷۱۵۸ در کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی وجود دارد. و تقدیم و تاریخ آن چنین است : «تمت...فی اللیل سه شنبه شهر رجب المرجب سنة ۹۷۹ علی مدرسة امیر قوام الدین حسن واقع در دارالعلم شیراز قلمی شد كتبه محمد...» ( فهرست مرعشی ج ۴۳ ص )

مدرسه ولدیه

این مدرسه از مدارس قبل از صفویه است. در منابع موجود نامی از این مدرسه نیست و گویا این مدرسه از بین رفته و یا پس از تعمیر به نام و دیگری شهرت یافته است .

* یک کاتب ناشناس کتاب " تسدید القواعد " تالیف : شمس الدین محمود بن عبدالرحمان اصفهانی را به خط نستعلیق ترک در سال ۸۱۵ ه. ق. در مدرسه جوادیه شیراز کتابت کرده است که به شماره ۹۱۸ ط در کتابخانه مجلس شورای اسلامی وجود دارد ( فهرست مجلس ج ۲۴ بخش ۲ ص )

مدرسه بیگم

این مدرسه از مدارس قبل از صفویه در شیراز است .

* عبدالمحسن بن عبدالصمد شيرواني از ساکنان این مدرسه در قرن نهم هجری است. وی نسخه ای از کتاب " الخاصه فی معرفه الحدیث " تالیف : حسین بن محمد طیبی را به خط نستعلیق خفی در ۲۳ جمادی الثانی ۸۵۴ ه. ق. را در مدرسه بیگم شیراز کتابت کرده است که به شماره ۳۶۰۸ در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی وجود دارد. ( فهرست رضوی ج ۲۷ ص )

مدرسه باهلیه

مدرسه باهلیه یا بابلیه که در اوایل عصر قاجار آباد و فعال بوده و قاآنی شاعر معروف شیرازی در آن مشغول به تحصیل بوده ولی در زمان تألیف فارسنامه ناصری و آثار عجم مخروبه بوده. بعدها اداره آموزش و پرورش در محل آن دبیرستان احمدی را به وضع جدید ساخته است. ( تاریخ آموزش و پرورش در فارس: ص109 و 511.)

مدرسه لالا

مدرسه لالاابن زرکوب در اوايل قرن هشتم در مورد اين مدرسه چنين نوشته که «ابونصر لالا در عهد سلجوقي در اندرون شهر شيراز، به در اصطخر مدرسه‏اي بنا کرده و اکنون به مدرسه لالا اشتهار يافته و به غايت معمور و معتبر است و طايفه‏اي از طلبه مستعد در آنجا مقام دارند» .

یک کاتب ناشناس نسخه ای از کتاب " الوافیه فی شرح الکافیه " تالیف : حسن بن محمد استرآبادی را به خط در ۴ ذی الحجه ۸۱۶ ه. ق. در مدرسه لالا در شیراز کتابت کرده است. این نسخه به شماره ۱۰۳۷۷ /۱ در کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی در قم وجود دارد. ( فهرست مرعشی ج ص )

مدرسه بهائیه

این مدرسه از مدرسه های دینی شیراز در قبل از صفویه است ولی اکنون نام و نشانی از آن نیست.

عبدالرحمن بن حسن بن محمد بن حسن ايجي از دانشمندان ساکن این مدرسه است. وی کتاب " حاشیه شرح مختصر الاصول " تالیف : سیف الدین احمد ابهری را به خط نستعلیق در اواخر ربیع الاول ۸۹۹ ه. ق. در مدرسه بهائیه شیراز کتابت کرده است که به شماره ۱۳۸۶۲ در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی وجود دارد. ( فهرست رضوی ج ۱۶ ص )

مدرسه رفیعی

مدرسه رفيعي اين مدرسه را فقيه مشرف ‏الدين از علماي شيراز ساخته است. مشرف‏ الدين مدتي سمت معلمي اتابک سعد بن ابوبکر را برعهده داشت. اين شخص مدرسه ‏اي ساخت و آن را رفيعي نام نهاد و املاکي بر آن وقف نمود
مدرسه عضدیه

مدرسه عضديه که به احتمال زیاد همان ارامگاه آبش خاتون است ؛ بنای نیمه مخروبه ای در جنوب شرقی شیراز نزدیک میدان دفاع مقدس و جنب آتش‌نشانی، واقع شده ؛ متعلق به اواسط سدۀ 7ق است.

مدرسه به اتابک عضدالدین محمد منسوب است .عضدالدّوله (الدّين) محمد نام يکي از فرزندان اتابک سعد بوده است که به علت صغر سن او، مادرش ترکان‏ خاتون نايب ‏السلطنه او بود. باني اين مدرسه هم ترکان‏ خاتون بود. مدرسه در دروازه دولت شيراز و به نام فرزند مذکور احداث شد و البته خود عضدالدوله در همان سال احداث مدرسه در ۶۶۰ ه. ق درگذشت . محتملا مادرش مدرسه را به عنوان يادبود اين فرزند ساخته است.

این بنا که به نام‌های دیگری چون «رباط آبش» و «خاتون قیامت» نیز معروف بوده، آرامگاه آبش خاتون، آخرین سلطان سلسلۀ اتابکان فارس، همسر منکو قاآن (پسرهولاکوخان) نیز هست . وی همچنین دختر ترکان خاتون و سعد بن ابوبکر زنگی بوده. آبش خاتون به سال 685ق در تبریز درگذشت و پیکر او توسط دخترش، کردوچین، به شیراز منتقل و در محل فعلی که به «مدرسۀ عضدیه» معروف بوده به خاک سپرده شد. ( مجمل فصیحی ؛ چاپ ۱۳۴۱ ج ۲ ص ۳۵۷)

این بنا که فعلاً تنها قسمتی از بدنه‌اش باقی‌ست، پیش‌تر دو بقعه بوده و چه از بیرون و چه از داخل، کاشی‌کاری‌ها و معرق‌هایی داشته که آیاتی با خطوط ثلث وریحان بر دیوارهایش نوشته بوده است. با وجود اعلام مرمت و بازسازی آرامگاه از اواسط دهۀ ۱۳۸۰ توسط شهرداری شیراز، حال به دلیل بی‌توجهی مسئولان فرهنگی، از همین کاشی‌ها نیز به ندرت نشانی مانده و خرابه‌های بنا هم تبدیل به پاتوق معتادها و بی‌خانمان‌ها شده است.

آرامگاه آبش خاتون در دی سال ۱۳۱۰ش توسط وزارت فرهنگ و هنر با شمارۀ ۷۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

ساکنان ، مدرسان و دانش آموختگان این مدرسه :

* علی بن احمد بن محمد بن احمد بن محمد بن عبدالعزيز از دانشمندان قرن هفتم هجری است وی نسخه ای از کتاب " الکشاف " زمخشری ( تفسیره اعراف تا سوره کهف ) را به خط نسخ در دوشنبه ۸ ربیع الآخر ۶۸۵ ه. ق. در مدرسه عضدیه شیراز کتابت کرده است که به شماره ۱۲۱۹۱ در کتابخانه وجود دارد. ( فهرست مجلس ج ۳۵ ص ) وی جلد ۲ " کشاف " ( ج۲، از ابتدای سوره مریم تا آخر سوره و الصافات ) را در رجب ۶۸۵ ه. ق کتابت کرده است و به شماره ۱۳۷۵ در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی وجود دارد ( فهرست رضوی ج ۱ )

* يوسف بن محمد فضل الله الحسيبة الجاجرمي از دانشمندان ساکن این مدرسه است . وی نسخه ای از کتاب " ذخیره خوارزمشاهی " جرجانی را به خط در ذیحجه ۶۶۸ ه. ق. در مدرسه عضدیه شیراز کتابت کرده است که به شماره ۲۲ در کتابخانه مجلس سنای سابق وجود دارد . ( فهرست سنا ج ص )

*یک کاتب ناشناس نسخه ای از " حاشیه معالم الاصول " سلطان العلماء را به خط نستعلیق در اواخر شوال ۱۲۴۴ ه. ق. در مدرسه عضدیه شیراز کتابت کرده است . این نسخه به شماره ۷۹۲/۲ در کتابخانه مجلس شورای اسلامی وجود دارد. ( فهرست مجلس ج ۴۰ بخش سوم ص )
مدرسه شاهی

شاهي . يکي از زناني که در اواخر عهد ايلخانان صاحب شهرت گرديد «کردوجين» بود. او اصلا از نوادگان «براق حاجب» ـ بنيانگذار خاندان قراختايي کرمان ـ بود که با خانواده ايلخاني نيز بستگي داشت (دختر منگو تيمور بن هولاکو وابش خاتون از قراختاييان). در عهد ابوسعيد و پس از برافتادن اتابکان فارس، اين زن مدتي در اداره امور اين ولايت دخالت داشت. هنگامي که در شيراز بود، مدرسه مجللي به نام مدرسه شاهي در جوار دولت‏خانه اتابکي عمارت کرد و براي طلاب و حفاظ و صوفيان راتبه (مواجب) معين نمود. کالبد او را پس از فوت در ۷۳۸ ه. ق. به شيراز منتقل کردند و در مدرسه شاهي به خاک سپردند . اين مدرسه به مدرسه کردوجين هم مشهور بوده است . از اين زن در تاريخ به نيکي ياد شده است. وي در رديف زنان طراز اول عهد مغول قرار دارد. «زني عاقل و باتدبير و نيک‏فطرت و عادل بود و در آبادي شيراز کوشيد و ابنيه خيريه بسيار از قبيل مدرسه، رباط، بيمارستان، مساجد و سدها ساخت و موقوفات بسياري براي اداره آنها قرار داد.»
مدرسه بنجیر خوزی

شرف الدین زکی بن عمر بن بهرام شیرازی از فضلاء و ائمه و قضات معروف شیراز در سال ۶۷۷ ه. ق وفات نمود و در صفه جنوبی مدرسه بنجیر خوزی شیراز به خاک سپرده شد. ( شیراز نامه ص ۲۴۲ )

مدرسه مجدیه

مدرسه مجديه . ابن ‏بطوطه مي‏نويسد: «چون به شيراز رفتم نيتي نداشتم جز زيارت شيخ قاضي امام مجدالدين اسماعيل پسر محمد خداداد،... من براي زيارت شيخ به مدرسه مجديه رفتم که خود بنا کرده و در همان‏جا سکونت دارد.». از اين خبر معلوم مي‏شود که شيخ مزبور و مدرسه او شهرت فراواني داشته که به گوش ابن‏ بطوطه نيز رسيده است.

مدرسه مقبره امام قطب

مدرسه مقبره امام قطب . ابن بطوطه در سفرنامه خود مي‏نويسد: «مقبره امام قطب ولي، ابوعبداللّه بن خفيف داراي زاويه و مدرسه‏اي بود که فقها و قضات هفته‏اي يک‏بار در آن جمع مي‏شدند.» ابن‏ بطوطه خود در يکي از اين مجالس بحث و درس حاضر و ناظر بوده است .

مدرسه دارالشفا

مدرسه دارالشفا به وسیله امیر مبارزالدین محمد مظفری تاسیس شد.

* میر سید شریف جرجانی از مدرسین مدرسه دارالصفاء شیراز است . سعدالدین تفتازانی او را به شاه شجاع مظفری معرفی کرد. شاه شجاع او را به شیراز برو و او را برای تدریس در آن مدرسه موظف ساخت.

. مدرسه موسویه دارالایتام ( بیگم )

* ملا جلال الدین محمد دوانی از طرف سلطان یعقوب آق قویونلو به سمت قاضی القصات فارس منصوب شد. دوانی صبح تا ظهر در مدرسه بیگم که به دارالایتام هم معروف است در شیراز تدریس می کرد و پس از آن به قضاوت می پرداخت.

* فريد بن نورالدين بن اوحد بن فريد يزدي انصاري از دانشمندان اوایل قرن دهم هجری در این مدرسه ساکن بوده است. وی نسخه ای از کتاب " شواکل الحور " ملا جلال دوانی را به خط نسخ در دوشنبه ۳ ربیع الثانی ۹۰۳ ه. ق. کتابت کرده است و به شماره ۶۱۸ در کتابخانه ملی ملک در تهران وجود دارد. ( فهرست ملک ج ص )

* علي بن مهدي جيلاني از ساکنان مدرسه دارالایتام است. وی نسخه ای از " موجز القانون " تالیف : محمد بن محمد آقسرایی را به خط نستعلیق تحریری در سماوی الآخره ۸۸۲ ه. ق . کتابت کرده است و به شماره ۱۵۹ در کتابخانه مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی در تهران وجود دارد. ( فهرست دایره المعارف اسلامی ج ۱ ص )

* محمد بن ابي بكر بن علي ملقب به - جمال كاشي - از دانشمندان ساکن این مدرسه است . وی نسخه ای از " الوافیه فی شرح الکافیه" را به خط نسخ شیرین در ۲۲ شعبان ۸۴۷ ه. ق. در مدرسه دارالایتام شیراز کتابت کرده است و به شماره ۱۱۵۵ در مدرسه گوهر شاد مشهد موجود است. ( فهرست گوهرشاد ج ۳ ص )

* نظام الدين بن شيخ محمود نيشابوري از دانشمندان ساکن این مدرسه است . وی نسخه ای از " مختصر در معرفت تقویم " تالیف : خواجه نصیرالدین طوسی را به خط تعلیق در سال ۸۷۹ ه. ق. در مدرسه دارالایتام شیراز کتابت کرده است. این نسخه به شماره ۴۹۱۳/۱۳ در کتابخانه نورعثمانیه در ترکیه وجود دارد. رقم آن چنین است: تم الكتاب بعون الملك الوهاب علی ید العبد الضعیف النحیف الراجی نظام الدین بن شیخ محمود النسبوری ، فی بلدة الشیراز بمدرسة الدار الیتام سنة‌۸۷۹». ( فهرست دستنویس های فارسی كتابخانه نور عثمانیه ص )

* یک کاتب ناشناس کتاب " تهافت الفلاسفه " غزالی را در ۲۷ رجب ۸۹۹ ه. ق. به خط نستعلیق ر مدرسه دارالایتام شیراز کتابت کرده است که به شماره ۱۶۲۷ در کتابخانه ملی ملک در تهران وجود دارد ( فهرست ملک ج ۱ ص )

* الیاس ، از فضلاء ساکن این مدرسه است. وی نسخه ای از کتاب " الشعراء " ابن سینا را به خط نسخ و نستعلیق در جمادی الاول ۸۸۰ ه. ق. در مدرسه دارالایتام شیراز کتابت کرده است که به شماره ۱۲۴۳ در کتابخانه ملی ملک وجود دارد. ( فهرست ملک ج ۱ ص )

مدرسه محیی الدین گوشه کنار

این مدرسه را در حدود قرن نهم هجری برای محیی الدین محمد کوشکناری در شیراز ساخته اند. این شخص پدر قطب الدین معروف به قطب محیی از عرفا و دانشمندان قرن نهم هجری است.( فهرست نسخه های خطی فارسی آرشیو ملی پاكستان، اسلام آباد (گنجینه مفتی فضل عظیم بهیروی)

مدرسه دارالصفا

مدرسه دارالصفاء در سال ۸۲۳ ه. ق. به دستور سلطان ابراهیم میرزا تیموری ( ۷۹۶ - ۸۳۸ ه. ق. ) فرزند شاهرخ ، مدرسه دارالصفاء در کنار بقعه حضرت علی بن حمزه (ع) و در حوالی درب اصطخر ( سر پل " چِه کُنَم " ) تاسیس شد. که اکنون از آن مدرسه به جز کتیبه سلطان ابراهیم‌ که در ورودی حرم علی بن حمزه (ع) نصب گردیده، اثر دیگری باقی نمانده است. در کنار مدرسه ، دارالایتامی نیز ساخته شد که تا سال ۹۹۹ ه. ق. باقی بود و در این سال هر دو بنا به دستور یعقوب خان ذوالقدر ویران شد و مصالح آن در تعمیر قلعه ای در اراضی باغ گلشن شیراز استفاده شد.

* حسين بن محمد ، از فضلاء ساکن این مدرسه است. نسخه ای از " شرح تجرید الاعتقاد " تالیف ملا علی قوشچی را در ۲۲ ربیع الثانی ۸۹۴ ه. ق. به خط نسخ معرب در مدرسه دارالصفاء سلطانی کتابت کرده است. این کتاب به شماره ۲۴۴ کتابخانه مدرسه امام صادق ( ع ) چالوس نگهداری می شود.

مدرسه طوطی بیگم

حميد بن محمد بن مسعود حسيني دواري از دانشمندان ساکن مدرسه طوطی است. وی کتاب " شرح الملخص " قاضی زاده رومی را به خط نستعلیق در ربیع الاخر ۸۲۱ ه. ق. در مدرسه طوطی بیگم شیراز کتابت کرده است که به شماره ۵۷۰ در کتابخانه علامه طباطبایی شیراز وجود دارد ( نسخه پژوهی ج ۲ ص )

مدرسه قراجه
مدرسه منکربری
مدرسه امینی
مدرسه عمید
مدرسه مقربی
مدرسه فخرالدین ابوبکر
مدرسه اتابکیه
مدرسه سادات طویل
مدرسه نجیبیه
مدرسه مزار شمس‌الدین سمنانی
مدرسه بقعه بی‌بی دختران
مدرسه مسعودیه.

مدرسه مزار احمد بن موسی

مدرسه نصیریه